بررسی روند شکل گیری قنات دولت آباد یزد،

چکیده مقاله

محمدتقی‌خان بافقی، حاکم یزد در دوره‌ی زندیه بود که باغ دولت‌آباد را در شهر یزد احداث کرد. او برای آبادانی هرچه بیشتر باغ، قناتی را به‌همین‌نام جاری ساخت. براساس وقف‌نامه‌ی برجای‌مانده، قنات دولت‌آباد از حوالی شهر مهریز در فاصله‌ی 35 کیلومتری جنوب‌غربی شهر یزد سرچشمه می‌گرفته است. اکثر محققان ازجمله ایرج افشار، قدمت قنات دولت‌آباد را حدود دویست سال و طول آن‌را درمجموع 70 کیلومتر ذکر کرده‌اند؛ بدین‌ترتیب که چندین رشته قنات در شهر مهریز به‌هم می‌پیوسته و بعد از مشروب کردن این شهر، توسط راهرو زیرزمینی و با طی مسافتی حدود 35 کیلومتر به‌شهر یزد می‌رسیده است. این قنات در محله‌ی آبشاهی و خرمشاه یزد مورد استفاده واقع می‌شده و سرانجام باغ دولت‌آباد را مشروب می‌‌نموده است. مهم‌ترین سؤال مطرح شده این است که تمام قنات دولت‌آباد توسط محمدتقی‌خان احداث شده و یا این‌که او با تعمیر و احیای قنوات قبلی موجب تغییر مسیر و نام آن‌ها شده است؟ با بررسی‌های انجام شده در میراث مکتوب ازجمله تواریخ محلی شهر یزد و وقف‌نامه‌ی موجود و همچنین بازدیدهای میدانی و بررسی‌های باستان‌شناختی، مشخص گردید که قدمت ساخت قنات دولت‌آباد به‌دوره‌ی شاه شجاع مظفری (آل‌مظفر) بازمی‌گردد. حدود دو قرن بعد محمدتقی‌خان، قنات آبشاهی را خریداری یا تصرف کرده و ضمن احیاء آن، با افزایش طول مسیر قنات، از آب آن برای آبادانی باغ دولت‌آباد بهره‌گرفته و موجب تغییر نام قنات آبشاهی به دولت‌آباد شده است؛ همچنین دو یخچال خرمشاه و دولت‌آباد درون شهر یزد وجود داشته و از آب قنات دولت‌آباد بهره می‌برده‌اند، که هر دو یخچال طی سی‌سال اخیر تخریب شده‌اند. نکته‌ی دیگر این‌که این قنات بعد از مشروب ساختن باغ، چرخ آسیابی را به‌گردش درمی‌آورده و تا باغ جنت‌آباد ادامه داشته و طول آن بی‌شک بیشتر از 70 کیلومتر بوده است.